کد مطلب:14273 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:5

گنجینه پرسمان » احكام

سوزاندن جسد مسلمان چه حكمي دارد، آيا ديه و يا ارش تعلق مي گيرد يا خير؟ تعزير مرتكب برچه مبنايي است ؟

مقدمه
جنايتي كه بر ميت وارد مي گردد اعم از سوزاندن ، قطع عضو، جرح و... امكان دارد عمدي باشد يا از روي خطا و در جنايت عمدي بر ميت انگيزه هاي مختلفي ممكن است وجود داشته باشد و مسأله از اين جهت صورمتعددي مي تواند داشته باشد، ولي در اين نوشتار فقط صورت جنايت عمدي بر ميت با سوء نيت نظير كنيه ودشمني با او يا بستگانش يا اخفاي آثار جرم و... و جنايت خطايي بر ميت در دو بخش حقوقي و فقهي موردبحث قرار خواهد گرفت .
بررسي حقوقي
با توجه به بندهاي (الف ) و (ب ) ماده 494 ق .م .ا.1 در صورت ايراد جنايت بر ميت ، درباره مسؤوليت جاني ابهامي به نظر نمي رسد، لذا چنانچه جسد مسلماني به عمد و با سوء نيت به گونه اي سوزانده شود كه جزخاكستر چيزي از آن باقي نماند، جاني بايد يكصد دينار ديه بدهد، زيرا هر چند در ماده مذكور از سوزاندن ميت سخني به ميان نيامده است ، ولي از بند (الف ) و (ب ) آن استفاده مي شود كه چنانچه جنايت وارده بر ميت به گونه اي باشد كه اگر بر انسان زنده وارد مي شد از او سلب حيات مي كرد مانند قطع كردن سر از بدن ، ديه اش يكصد دينار است و اين ميزان ، نهايت ديه اي است كه براي جنايت بر ميت مسلمان تعيين مي شود. لذا ديه سوزاندن ميت به طور كامل ، يكصد دينار مي باشد.
اما بايد پذيرفت كه قانون مجازات اسلامي درباره اين كه آيا جنسيت «مجني عليه » تأثيري در مقدار ديه دارد يا نه ؟ آيا بين جنايت عمدي و خطايي بر ميت تفاوتي وجود دارد يا خير؟ و همينطور درباره امكان تعزيرجاني در جنايت عمدي و عدم آن ، ساكت است .
بنابراين ، با توجه به خلاء قانوني در اين مسأله از جهت فروعات مطرح شده و همينطور به جهت اين كه ممكن است از نظر برخي ، قانون مجازات اسلامي نسبت به اصل مسأله داراي ابهام باشد، برابر اصل 167ق .ا.ج .ا.ا. بايد دست نياز به سوي منابع و فتاواي معتبر دراز كرد.
بررسي فقهي
در ابن بخش ابتدا روايات موجود درباره جنايت بر ميت مسلمان را بررسي مي كنيم ، آنگاه به كلمات فقهامي پردازيم .
گفتار اول : روايات
به طور كلي روايات مربوط را مي توان به سه دسته تقسيم كرد:
الف ـ رواياتي كه ديه ميت مسلمان را يكصد دينار ذكر مي كنند مانند:
1 ـ منصور از امام صادق (ع ) درباره كسي كه سر انساني را بعد از مرگش قطع كند، پرسيد، امام صادق (ع )در جواب فرمود: جاني بايد يكصد دينار بدهد.2
البته اين حديث مرسل است .
2 ـ حسين بن خالد مي گويد به اباالحسن (ع ) عرض كردم كه از امام صادق (ع ) درباره كسي كه سر ميت مسلماني را قطع كند، سؤال شد، امام فرمود: خداوند تعرض به انسان زنده را حرام گردانيد، لذا كسي كه نسبت به ميت جنايتي وارد كند كه مثل آن انسان زنده را به هلاكت مي رساند، بايد ديه بپردازد.
اباالحسن (ع ) فرمود: امام صادق (ع ) درست فرمود، رسول خدا (ص ) چنين فرموده است .
حسين بن خالد مي گويد: پرسيدم : لذا اگر كسي سر ميتي را قطع كند يا شكمش را پاره كند يا جنايتي به اووارد نمايد كه آن جنايت انسان زنده را هلاك مي كند، بايد ديه كامل يك انسان را بدهد؟
حضرت فرمود: خير، ديه او به مقدار ديه جنين در شكم مادرش قبل از ولوج روح در آن است كه يكصددينار مي باشد.3
محقق خوئي (ره ) درباره سند اين حديث مي فرمايد:
سند روايت بر اساس آنچه كه «برقي (ره )» در كتاب «محاسن » نقل كرده است صحيح مي باشد، اما سندي كه شيخ كليني (ره )، شيخ طوسي (ره ) و شيخ صدوق (ره ) نقل كرده اند ضعيف مي باشد.4
ب ـ رواياتي كه فقط اصل ديه جنايت بر ميت را مي گويند، ولي مقدار آن را بيان نمي كنند، مانند:
1 ـ اسحاق بن عمار مي گويد: به امام صادق (ع ) عرض كردم ، سر ميتي را قطع كرده اند، حكمش چيست ؟
امام فرمود: جاني بايد ديه بپردازد.5
اين روايت به دليل وجود ابو جميله در زمره راويانش ، اشكال سندي دارد. زيرا علامه حلي (ره ) او راضعيف و كذاب و واضع حديث مي داند.6
2 ـ عبدالله بن سنان مي گويد: امام صادق (ع ) درباره كسي كه سر ميتي را قطع كرده بود، فرمود: جاني بايدديه بپردازد، زيرا انسان مرده مانند انسان زنده احترام دارد.7
بر اساس سند شيخ طوسي ، روايت مذكور صحيحه است .8
ج ـ رواياتي كه جنايت بر ميت را شديدتر و قبيح تر از جنايت بر انسان زنده مي دانند، اما درباره ديه آن ساكت هستند، از قبيل :
1 ـ از امام صادق (ع ) نقل شد كه آن حضرت فرمود:
قطع كردن سر ميت شديدتر و قبيح تر از قطع كردن سر انسان زنده است .9
اگر چه اين حديث مرسل است ، ولي ارسالش از نوع ارسال مضر نيست .10
2 ـ مسمع مي گويد: از امام صادق (ع ) درباره شخصي كه استخوان ميتي را شكسته است ، پرسيدم ،حضرت فرمود: حرمت ميت بيش از حرمت انسان زنده است .11
بنابراين ، اكثر روايات از جهت سندي مشكلي ندارند و قابل قبول هستند، اما از جهت دلالت در نظرابتدايي به ذهن تبادر مي كند كه روايات مذكور با هم در تعارض مي باشند، زيرا دسته اول مي گويند ديه ميت يكصد دينار است ، دسته دوم به طور كلي جاني را موظف به پرداخت ديه مي كنند كه احتمال دارد ديه كامل انسان را اراده كرده باشند و دسته سوم جنايت بر ميت را شديدتر از جنايت انسان زنده مي دانند، لذا ممكن است گفته شود، اگر ديه جنايت بر ميت بيش از ديه جنايت بر انسان زنده نباشد، كمتر از آن نيست ; بنابراين ، بين اينها تعارض وجود دارد. چنان كه شيخ صدوق (ره ) پس از پذيرفتن تعارض ، در مقام رفع آن مي گويد: رواياتي كه ديه كامل انسان از آن استفاده مي شود، ناظر به موردي است كه جاني در زمان حيات شخص قصد قتل او راداشته باشد و رواياتي كه مي گويند ديه كامل جنايت بر ميت يكصد دينار مي باشد ناظر به موردي است كه جاني در زمان حيات شخص قصد قتل او را نداشته باشد.12
اما با اندكي تأمل معلوم مي گردد كه اولا، همچنان كه شيخ طوسي (ره ) و ديگران فرموده اند، روايات دسته سوم در صدد ايجاد تشابه در تحريم بين جنايت بر ميت و انسان زنده مي باشند نه تعيين ديه جنايت بر ميت ،13لذا هيچ ارتباطي به ديه جنايت بر ميت ندارند تا چه رسد به اين كه معارض روايات دسته اول باشند. ثانيا،روايات دسته اول و دسته دوم نيز در واقع تعارضي با يكديگر ندارند زيرا، رواياتي كه ديه كامل جنايت بر ميت را يكصد دينار ذكر مي كنند، مفسر و بيان رواياتي هستند كه به طور كلي مي گويند جاني بايد ديه بپردازد، لذاتعارضي بينشان وجود ندارد، همچنان كه شيخ حر عاملي (ره ) همين مطلب را از شيخ طوسي (ره ) در ذيل اين روايات نقل مي كند.14 از اين رو، توجيه شيخ صدوق (ره ) درست نمي باشد.
بنابراين ، مستفاد از روايات اين است كه ديه كامل جنايت بر ميت مسلمان يكصد دينار مي باشد و آن جايي است كه جنايت وارده بر ميت چنان باشد كه اگر بر انسان زنده وارد مي شد او را مي كشت ، خواه آن جنايت جداكردن سر ميت از بدن باشد يا سوزاندن كامل آن و يا...
گفتار دوم : كلام فقها
به نظر مي آيد كه فقها اجماع دارند بر اين كه ديه كامل جنايت بر ميت مسلمان يكصد دينار است ; اگر چه شهيد ثاني (ره ) يكصد دينار را قول مشهور مي داند و شيخ صدوق (ره ) را به عنوان مخالف كه قائل به ديه نفس (يك هزار دينار) است قلمداد مي كند،15 ولي اين نسبت صحيح به نظر نمي رسد، زيرا چنان كه گذشت ، شيخ صدوق در مقام رفع تعارض بين دو دسته از روايات مي فرمايد، اگر جاني هنگام حيات شخص قصد كشتن او راداشته است ، بايد ديه كامل نفس را بپردازد و چنانچه در زمان حيات او چنين قصدي نداشته است بايد يكصددينار ديه بپردازد و اين سخن مخالف اطلاق كلام ساير فقهاست نه اصل آن و به عبارت ديگر، در جايي كه جاني هنگام حيات شخص قصد كشتن او را نداشته است ، حتي شيخ صدوق نيز مانند سايرين مي فرمايد كه جاني بايد يكصد دينار به عنوان ديه بپردازد. بعلاوه ، همانطور كه پيش از اين گفتيم توجيه شيخ صدوق در مقام جمع بين روايات به ظاهر متعارض ، پذيرفته نيست ، لذا مي توان در اين باره ادعاي اجماع كرد. همچنان كه ظاهر و دربرخي موارد صريح كلام فقها اين است كه در اصل مدعي مخالفي وجود ندارد كه در ادامه كلام بعضي از بزرگان فقه را ذكر مي كنيم :16
شيخ طوسي (ره ) در اين باره مي فرمايد:
«حكم ميت حكم جنين است و ديه ميت با ديه جنين مساوي مي باشد.»17
علامه حلي (ره ) نيز مي فرمايد:
قطع كردن سر ميت مسلمان ، يكصد دينار ديه دارد.18
محقق اردبيلي (ره ) درباره كلام فوق مي فرمايد:
شايد دليلش اخبار و اجماع باشد.19
البته از اطلاق كلام فقها استفاده مي شود كه فرقي نيست بين اين كه جنايت وارده بر ميت ، قطع سر باشد ياسوزاندن و يا... بلكه هر جنايتي كه بر ميت وارد مي شود اگر چنان باشد كه در صورت حيات داشتن شخص ، ازاو سلب حيات مي كرد، جاني بايد يكصد دينار ديه بپردازد، خواه جنايت وارده قطع سر باشد يا سوزاندن و ياهر چيز ديگر. همچنان كه برخي از فقها متذكر اين نكته شده اند.
شهيد ثاني (ره ) مي فرمايد:
چنانچه جاني سر ميت را قطع نكند، بلكه عضو ديگري را قطع نمايد كه اگر آن شخص زنده بود از او سلب حيات مي شد، بر اساس ظاهر روايات ظاهرا بايد يكصد دينار بپردازد.20
بنابراين ، جدا كردن سر ميت از بدنش خصوصيتي ندارد، بلكه معيار كشنده بودن جنايت وارده بر ميت است .
محقق خوئي (ره ) نيز مي فرمايد:
قطع سر ميت يا چيزي كه در صورت حيات داشتن شخص ، سبب به هلاكت رسيدن او مي شود موجب پرداخت يك دهم ديه نفس مي شود.21
فقهاي معاصر نيز در استفتائات به عمل آمده ، ديه سوزاندن ميت را يكصد دينار تعيين كرده اند كه نظرياتشان را در ذيل ذكر مي كنيم :

سؤال
اگر ميتي را بسوزانند حكم آن چيست ؟

آيت الله العظمي سيد محمدرضا گلپايگاني (ره )
«صد اشرفي كه عشر ديه حي است بايد بپردازند...»22
سؤال
سر ميت مسلمان را پس از كشتن سوزانده كه معلوم نشود، به اضافه قصاص چيز ديگري بر قاتل ثابت است يا نه ؟

آيت الله العظمي محمدعلي اراكي (ره )
«ظاهر اين است كه به اضافه قصاص ، صد دينار طلا ديه سوزاندن سر او مي شود، اگر بر فرض حيات سوزاندن باعث مرگ او مي شد...»23

سؤال
... بفرماييد كه فتواي حضرت عالي در ارتباط با ديه جسد سوخته شده كامل يك فرد مسلمان راچيست ؟

آيت الله العظمي حسين نوري همداني
«در سؤال بايد توضيح داده شود كه بدن شخص را بعد از مردن سوزانده اند يا در حال حيات و چه مقدار ازبدن سوخته است و ظاهر سؤال اين است كه بعد از مردن جسد را سوزانده اند و ديه آن صد مثقال شرعي طلااست .»24

سؤال
...
اگر شخص ابتدا دست و پاي ميتي را قطع كرد و سپس چشم هاي او را بيرون آورد و نهايتا جسدو اجزاي آن را سوزاند و خاكستر نمود ديه آن چقدر است ؟25
آيت الله العظمي سيد محمد تقي بهجت
«اين كارها هركدام ديه مستقل خود را دارد.»
آيت الله العظمي سيد علي خامنه اي
«ديه قطع سر مرده صد دينار است معادل با يك دهم ديه قطع سر زنده ، ديه قطع اعضاي ديگر مرده هم به همين نسبت حساب مي شود يعني دو دست زنده اگر قطع شود هزار دينار است و در مورد مرده يك دهم آن (يعني صد دينار) است . قطع دو پاي زنده هزار دينار و در مورد مرده يك دهم آن (يعني صد دينار) است . بيرون آوردن چشمهاي زنده هزار دينار و از مرده يك دهم آن (يعني صد دينار)است . اما نسبت به سوزاندن مرده نظرقاضي ملاك است . والله العالم .»
آيت الله العظمي لطف الله صافي گلپايگاني
«در فرض سؤال اگر هر دو دست و هر دو پاي ميت را قطع كند ديه قطع دو دست صد دينار است و ديه قطع دو پا نيز صد دينار است و ديه سوزاندن ميت نيز صد دينار است و ديه بيرون آوردن دو چشم نيز صد ديناراست كه جمعا چهارصد دينار مي شود. والله العالم .»
آيت الله العظمي محمد فاضل لنكراني
«هر يك ديه مستقل دارد كه بايد پرداخت شود يعني براي هر دو دست 100 دينار براي هر دو پا 100دينار براي هر دو چشم 100 دينار و براي سوزاندن نيز 100 دينار بايد بپردازد كه جمعا 400 دينار مي شود.»
آيت الله العظمي ناصر مكارم شيرازي
«احتياط واجب آن است كه چهار ديه كه هركدام يكصد دينار است بپردازد.»
آيت الله العظمي سيد عبدالكريم موسوي اردبيلي
«براي هر يك از اين جنايات به طور مستقل بايد ديه پرداخت كند و ديه اعضاي ميت يك دهم ديه زنده محاسبه مي شو